Elif Şafak:

“Aşkı bulmak için ‘ben’den vazgeçmeli”

“Aşkı bulmak için insanın ‘ben’den vazgeçmesi gerekiyor. En zoru bu. En önemli kısmı da bu. Halbuki biz habire ‘ben’ demeye o kadar alışmışız ki. Benim karım, benim sevgilim, benim nişanlım... Birbirimiz üzerinde mülkiyet iddia ediyoruz adeta. Hâlbuki aşk ’ben’i onaylayan bir şey değil. Nefsanî değil. Tam da ’ben’in erimesini gerektiren bir akış.”

 “Yaradan’ı hangi kelimelerle tanımladığımız, kendimizi nasıl gördüğümüze ayna tutar. Şayet Tanrı dendi mi öncelikle korkulacak, utanılacak bir varlık geliyorsa aklına, demek ki sen de korku ve utanç içindesin çoğunlukla. Yok, eğer, Tanrı dendi mi evvela aşk, merhamet ve şefkat anlıyorsan, sende de bu vasıflardan bolca mevcut demektir.”

Aşk bizi tamamlayacak olan yegâne öz. Bence aşk bir milat. Hani “aşktan önce”, bir de “aşktan sonra”. Eğer “Âşık oldum ama hâlâ aynı insanım” diyorsak orada bir sorun var. Âşık olmuşsak aynı insan olamayız artık. Romanda dendiği gibi “Hepimiz tamamlanmamış bir sanat eseriyiz ve bizi tamamlayacak olan şey aşk.” Hepimizin hayat mücadelesi tamamlanmaya çalışmakla geçiyor. Bunun için debeleniyor, çaba harcıyor, düşüyor, kalkıyor, tekrar yola devam ediyoruz.

Kitabınızda iki farklı zamanda yaşanmış iki ayrı olayı anlatıyorsunuz. Hâlbuki sadece Şems ile Mevlana arasındaki İlahî aşkı anlatsanız da bir kitap olabilirdi. Niçin böyle bir tarz izlemeyi tercih ettiniz?

Sadece tarihte geçen bir roman yazmak istemedim. Ben esas o dönemden bu döneme uzanan bu ölümsüz çağrıyı takip etmek istedim. Bu nasıl bir tılsım ki aradan 800 sene geçmiş biz hâlâ Hz. Mevlana’yı konuşuyoruz? Ve aslında hâlâ onu tamamen kavrayabilmiş değiliz. Mevlana birbirinden çok farklı insanları cezp ediyor, etkiliyor ve dönüştürüyor. Ben bu esrarın peşine düşmek istedim kitapta. O yüzden iki paralel zamanda tasarladım kurguyu.

800 yıl önce Şems, İlahî aşkına ihanet etmemek için nikâhlı eşiyle gerdeğe girmiyor, günümüzde Şems’i takip eden Aziz ise evli bir kadınla aşk yaşıyor. Aşk, niçin bu kadar büyük bir değişim geçirdi?

Evet ama ben bugünün aşklarını küçümsemiyorum. Bugün de derin aşklar yaşanabiliyor ve yarın da yaşanacaktır muhtemelen. Hüzünlerimiz, özlemlerimiz, hayal kırıklıklarımız da olgunlaşmanın bir parçası. Böyle böyle pişiyoruz. Yeter ki insan kendine karşı dürüst olsun. Yeter ki nefsini bilsin. Akıl temkinlidir. Mantık ve akıl çıkarcıdır, bencildir. Aşk ise bencil olamaz. Aşk kendinden vazgeçebilmeyi gerektirir. O yüzden aklı rehber edinerek ancak bir yere kadar gidebiliriz. Bizleri pişiren kalbimizdeki yara bereler.

Mevlana, ünlü, saygı gören, etrafında herkes tarafından sevilen ve sayılan biri; Şems ise adeta kendini hiçliğe gömmüş, hiç kimsenin sevgisine, saygısına perestiş etmiyor. Hiç olan biri nasıl oluyor da Mevlana’yı gerçek Mevlana yapabiliyor?

Mevlana ile Tebrizli Şems’i etle tırnak gibi ayrılmaz bir bütün olarak görüyorum. Kopmaz bir manevi bağ onlarınki. Ama karakter olarak o kadar farklılar ki. Kişilikleri bambaşka. Biri ateş ise diğeri su. Biri gece, diğeri gündüz. Biri poyraz gibi sert rüzgâr, diğeri meltem gibi sakin bir rüzgâr. Hem farklı hem “bir” olmak ne kadar önemli. Birbirlerine ayna tutuyorlar. O anlamda ikisi de birbirinin üzerinde dönüştürücü etkiye sahip.

Şeriat, kelime anlamı itibarıyla Allah’ın koyduğu kanunlara verilen isimdir. Siz, kitabınızda “Aşk Şeriatı”ndan bahsediyorsunuz. Dolayısıyla aşkı Allah’a bağlıyorsunuz. Hâlbuki günümüzde “Aşk” kelimesi çok farklı anlamlar için kullanılıyor. Nedir “Aşk Şeriatı”?

“Aşk Şeriatı” Mevlana’nın kullandığı bir tabir. Ben de bunu aldım, romanın içindeki romanın başlığı olarak kullandım. Beraber düşünmek istedim. Nasıl oluyor da bu iki kelime yan yana geliyor? Tasavvuf bence insanın içsel yolculuğunu yapabilmesi için muazzam bir mecra. O yol zaten “aşk yolu”. Ama tabii ki onun da kendi içinde damarlar var. Değişik mistik akımlar birer nehir gibi, ırmak gibi. Son tahlilde hepsi aynı denize akıyor.

Kitabınızda “Gönlü Geniş Ruhu Gezgin Sufi Meşreplilerin 40 Kuralı” var. Bu kuralları çıkarırken nelerden etkilendiniz veya bu kuralları neye göre çıkardınız? Bu kurallar sizde nasıl bir aranış sonucu ortaya çıktı?

Bu kırk kuralı ben oluşturdum. Ama Mevlana ve Şems okumalarımdan, genel olarak mistisizm okumalarımdan çok beslenmişimdir. Yalnız şunu belirtmeliyim, bu kitabı oturup zihnimde ayrıntılarıyla önceden kurgulamadım. Kalpten yazdım. Ben sadece yazdım. Acaba nasıl bir roman olacak, şurası nasıl olsun diye düşünmeden. Yazı benden aktı.

Şems, Mevlana’nın gerçek aşkı bulması için en olmadık işleri yaptırıyor. Gerçek aşkı bulmak için bunlar gerekli mi? Aşkı bulmak için nelerden vazgeçilmesi gerekiyor?

Aşkı bulmak için insanın “ben”den vazgeçmesi gerekiyor. En zoru bu. En önemli kısmı da bu. Halbuki biz habire “ben” demeye o kadar alışmışız ki. Benim karım, benim sevgilim, benim nişanlım... Birbirimiz üzerinde mülkiyet iddia ediyoruz adeta. Halbuki aşk “ben”i onaylayan bir şey değil. Nefsanî değil. Tam da “ben”in erimesini gerektiren bir akış.

Kitabınızın “Boşluk” isimli beşinci bölümünde hayatta, varlıklarıyla değil yokluklarıyla bizi etkileyen şeyleri anlatıyorsunuz. Yok olan bir şey insanı niçin etkiler? Veya yok olup da insanı etkileyen şeyler nelerdir? Bir de insan yok olanın farkına nasıl varabilir?

Sabah ezanının apayrı bir çağrısı olduğunu düşünüyorum. Sihirli, ürpertici. Eğer dikkatle dinlersek gecenin karanlığında insanın yüreğine hitap eden bir çağrıdır bu. Gün içinde hep koşuşturduğumuz için ezanı hep aklımızla duyar ya da belki hiç duymayız. Ama sabah ezanı bizi yalnızken yakalar. Sessizlikte. Gecenin gündüze dönüşümünde. En çocuk halimizle. Doğrudan kalbimizden yakalar. 

800 yıl sonra bütün dünyada Mevlana ve tasavvufa karşı büyük bir ilgi var. Bunu neye bağlıyorsunuz?

Bu çok dikkat çekici bir şey. Dünya bir yanıyla teknoloji ve bilimde ilerlerken bir yanıyla da maneviyata yöneliş hızlandı. Ama daha katı din anlayışlarından ziyade tasavvuf gibi insana kucak açan kaynaklara yöneliyor pek çok kişi. Kimileri bunu bir “moda” olarak görüp küçümsüyor. Ben böyle bakmıyorum. Kimin ne bildiğini, ne kadar anladığını ben bilemem ki. Baktığım yerden kimseyi yargılayamam. Bence tasavvuf özü gereği moda değildir ve olamaz. Ama velev ki popüler bir alan oldu, eğer beş bin kişi moda diye ilgileniyorsa ama bu insanlardan beş tanesinde hakiki bir uyanış oluyorsa bence o modada vardır bir hayır, bir güzellik.

Kitabınız insanı gerçekten etkileyip sarıp sarmalıyor. Bir şeyin insanı böylesine etkilemesi için yaşanmış olması gerekiyor. Siz kitapta anlattığınız Mevlana ve Şems arasındaki aşkı yaşadınız mı?

Onlarınki o kadar güzel bir bağ ki kaçımıza böyle bir can yoldaşlığı bulmak nasip olur bilemiyorum. Bir de ben galiba “bulmak”tan ziyade işin “aramak” kısmını seviyorum. Yani bu bir yolculuk... Bu sürekli oluş hâli beni cezbediyor.

Kitabınızı okuyunca önemli olanın İlahî aşk olduğu izlenimine kapıldım. Gerçekten öyle mi?

Sadece AŞK demek yeterli geliyor aslında. Belki de bu kategorileri biz zihnimizde derinleştiriyoruz. Dünya aşkla yaratıldı. Arayışımızın, yolculuğumuzun özü bu. Bütün suların, bütün nehirlerin aktığı denizin adı Aşk! Romanın ismi belki ilk bakışta çok basit bir kelime gibi duruyor ama o kadar uzun düşündüm ki üzerinde. Hiçbir tamlamaya, sıfata, artı bir kelimeye ihtiyacı yok ”aşk”ın. "Acaba dünyevi bir aşk mı yoksa manevi mi, Batılı mı Doğulu mu vs" diye sormak bile bir noktadan sonra belki gerekmiyor artık. Bizim kendi zihnimizin yarattığı kategoriler bunlar. Saf, som, bütün varoluşu etkileyen, dönüştüren, belki de varoluşun özü olan tek bir kavram var; o her şeyi anlatıyor, her şey onda buluşuyor.

Aşk varsa ne olur, yoksa ne olur? Aşk neleri değiştirebilir?

 “Gönlü geniş ve ruhu gezgin sufi meşreplilerin kırk kuralı”ndan bazıları:

2. kural: Hak yolunda ilerlemek yürek işidir, akıl işi değil. Kılavuzun daima yüreğin olsun, omzun üstündeki kafan değil. Nefsini bilenlerden ol, silenlerden değil!

37. kural: Allah kılı kırk yaracak titizlikle çalışan bir saat ustasıdır. O kadar dakiktir ki sayesinde her şey tam zamanında olur. Ne bir saniye erken, ne bir saniye geç. Her insan için bir âşık olma zamanı vardır; bir de ölmek zamanı.

Söyleşi: Kerem Altındağ

Moral Dünyası Dergisi, Sayı 65, Ağustos 2009