Kimi kelimeler vardır ki bir ülkeden bir ülkeye, bir kültürden bir kültüre geçerken anlam değişikliğine uğrar. Hem de az buz değil, hayli düşündürücü anlam değişikliklerine. Bir kültürde olumlu addedilen bir kavram bir başkasında şaibeli, hatta sakıncalı algılanabilir.

İşte bu tür kelimelerin ayak izlerini takip etmek, sınır kapılarından geçerken ne tür değişimlere uğradıklarını incelemek o kültür hakkında ince ince ipuçları sunar bizlere. Hep insanlar mı takılacak ulus-devletlerin sınır kapılarına ellerinde vizeler ve pasaportlarla? Kimi zaman da kelimeler takılır işte; geçiş yapamaz kolay kolay.

Amerika’dan gelirken İstanbul’a, bavulumu açtı gümrük görevlisi. İçinden kelimeler çıktı. Bunlardan bir tanesini aldı, havaya kaldırdı, baktı baktı bir şeye benzetemedi. Merakla sordu: ‘Ne bu?’

‘Ha o mu,’ dedim. ‘O bir kelime. Chutzpah... ‘Hutzpa’ diye telaffuz edilir, genizden gelen sert bir h ile.’

‘Nedir? Ne anlama gelir? Türkiye’ye girmesi sakıncalı mıdır?’ dedi.

‘Şu bizdeki hırs kelimesinin dengi sayılabilir,’ dedim. ‘Ama tam olarak öyle de değil. Çünkü bizde hırs kelimesinin çağrışımı hayli olumsuzdur. Haddini bilmemeyi, dünyeviliği, maddiyatçılığı, tamahkârlığı çağrıştırır. Oysa chutzpah gayet olumlu olabilir. ABD’de birini övmek için ne çok chutzpah’sı var dersin. Bizde birini yermek için amma da hırslı dersin.’

‘Hımmm, durumu gayet şaibeli. Zararlı olabilir. Öyleyse kalsın sınırda’ diye kelimemi alıkoydu gümrük memuru. ‘Bize ne bu hırs gerekli ne de dengi.’ Kaldırdığı gibi yanındaki çöp sepetine attı chutzpah’yı. Baktım orada dağ gibi birikmiş ‘yurda geçiş yapamayan kelimeler’.

Amerika bireyselleşmeyi, farklılaşmayı ve uzmanlaşmayı teşvik eden bir toplumsal dokuya sahip. Orada bir insanın hırs sahibi olması gayet doğal addediliyor. Hırslı olacak ki farklı şeyler yapacak, yükselecek. Bir insan için kullanabileceğiniz en büyük hakaret ‘loser’, yani ‘kaybeden’. Bunun getirdiği müthiş bir cesaret ve girişkenlik var insanlarda; ama bir o kadar, alttan alta akan tahammülsüz bir toplumsal dayatma da var. İlla ki kazanacaksın. Kazanmayana yer yok. Sanatçıyı teşvik eden ve ödüllendiren; ama sanatı sığlaştıran bir yan etkisi var bu şartlanmanın. Ama öte yandan Türkiye’ye bakınca, bu sefer de farklılaşana şüpheyle bakan bir kültür çıkıyor ortaya. Sanat için muazzam bir ilham ve besin kaynağı olan; ama sanatçıyı yıpratan, kanatan bir doku. Üreten, düşünen, bireyselliğini geliştiren insanlara ‘hırslı’ gözüyle bakıyoruz. Hadlerini bilmememekle suçluyoruz. Bu sebepten hırs kelimesi bizde kötü, Amerika’da iyi.

05.02.2006