“Hanımefendi, bir Müslüman kızı, bir Hıristiyan’la evlense ne olur?”

“… Bir şey olmaz. Çünkü kimse nikahlarını kıymaz, çünkü şeriat bırakmaz.” “Fakat şeriatı dinlemeseler, evlenseler…”

- “Mahalleli ikisini de taşa tutar.”

“Fakat Hıristiyan karısı olan Müslüman erkek yok mu?”

“Erkekler başka. O kadarını bilemedin mi?”

Erkeklerin “başka” olduğunu gayet iyi bilen Halide Edip Adıvar, “kaderin, Müslüman bir kızın gönlünü bir kâfire vermesi” hâlinde, bu imkânsız birlikteliğin pekâla mümkün olabileceğini iddia eder; hem de bir Müslüman mahallesinde, Sinekli Bakkal’da. Pek çok açıdan ilginç bir romandır Sinekli Bakkal*. Yazarının mahareti, kurgusu, işlediği konular kadar aşka bakışı da dikkat çekicidir.

Kitap boyunca Doğu’yu temsil eden kadın karakter Rabia mıhlanmışçasına sabit kalır, Batı’yı temsil eden erkek karakter Peregrini ise tam tersine değişim üstüne değişim geçirir. Niye mi? Aşk uğruna. Öncelikle dininden çıkıp Müslüman olur Peregrini ve Osman adını alır. Vatanını büsbütün terk edip İstanbul’a yerleşir. Hem de İstanbul’un öyle herhangi bir yerine değil, illa ki Rabia’nın doğup büyüdüğü kapalı kutu Sinekli Bakkal semtine. Rabia’nın tavrı ta başından beri gayet açıktır. O, doğduğu mahalleden ayrılmayacak, alışkanlıklarından kopmayacak, kendi yolundan sapmayacaktır. Bu durumda, söz konusu evliliğin yapılabilmesi ve yürüyebilmesi için gereken değişiklik Peregrini’den gelmelidir. Rabia demir attığı limanı hiçbir şeye değişmeyeceğinden, son tahlilde değişmesi gereken Peregrini’dir. “Beni isteyen, benim gibi yaşar.” der Rabia. Geleneksel bir ilişkide nasıl erkek hakimiyet kurarsa eşinin üzerinde, Halide Edip’in Sinekli Bakkal’ında da kadın hakimiyet kurar erkek üzerinde. Kadınlık adına yapmaz elbette bunları, kimi zaman Doğululuk, kimi zaman İslam, kimi zaman gelenekler adına yapar. Peregrini’nin, pardon Osman’ın da kendine, çocukluğuna, geçmişine ait sırları, alışkanlıkları, tercihleri olabileceğini hiçe sayarak onu bir hamur parçası gibi yoğura yoğura yeniden şekillendirmeye kalkar. Rabia modeli kadınlar kendilerine yaratıcı rolü biçmeyi severler. Alır ve şekillendirirler. Olur da diledikleri gibi şekillendiremezlerse hem kendilerini hem etraflarındakileri didik didik mutsuz etmek üzere. Evliliklerinin omurgası hakimiyettir. Rabia modeli kadınlar Yeniçeri usulü severler sevdiklerini, kuşatma altında. Sevdiklerinin etraflarına çemberler içre çemberler çizerek, yaşam evrenlerinin altından tüneller kazıp, işgal ve ilhak etmek üzere berikinin topraklarını. Kalelerinin burçlarında gözcüler bekler daima, bir gözleri daima sevdiklerinin üzerinde, aman onlardan habersiz beriki bir yere kıpırdayamasın diye, daimi gözetim. Yeniçeri usulü seven kadınlar (ve dahi erkekler) aşkın raddesini bağlılık ve bağımlılık ile ölçerler; uyumu ise aynılık ile. Tıpatıp aynılık.

Kadın yazarların erkek yazarlardan daha eşitlikçi ilişkiler kurdukları ya da daha çoğul, daha merkezsiz, daha çok-sesli yazdıkları zaman zaman dile getirilir edebiyat tartışmalarında. Pek çoklarına cazip gelen bu sav zannımca salt bir hoş sedadan, saf bir yanılsamadan ibarettir. Halide Edip’in eleştirel evreninde dahi mülkiyet aşkın temelidir.

* Bugüne kadar 40’ın üzerinde baskısı yapılan Sinekli Bakkal, ilk kez, The Clown and His Daughter ismiyle İngilizce olarak 1935’te Londra’da yayınlandı. Türkçe ilk baskısı, 1936’da yapıldı.

30.01.2005